Reflectie verwerkingsopdracht 39 (boekverfilming) - Ben X door Sonja

BOEK
Titel: Ben X. NIETS was alles wat hij zei (2002; gelezen uitgave: Averbode/De Standaard, 2012)
Schrijver: Nic Balthazar

Aantal pagina’s: 100

Doelgroep

Volgens uitgeverij Averbode is dit boek geschikt voor jongeren vanaf 15 jaar. De openbare bibliotheek (https://www.bibliotheekzout.nl) ziet het als een YA-boek. Ik sluit mij hierbij aan. Vanwege de suïcidethematiek en het soort game dat de hoofdpersoon speelt (geweld, porno) acht ik het boek minder geschikt voor jongere lezers.

De hoofdpersoon is een zeventienjarige autistische jongen, Ben, die niet of nauwelijks praat (behalve via chat online). Hij kampt met psychische problemen die passen bij de leefwereld van jongeren in de leeftijd van 15 tot 18 jaar: eenzaamheid, gameverslaving, pesten, zelfdoding. Het zijn juist dit soort psychische problemen, aldus Van Coillie (2007:75-76) en Ros (2010:15), die de lezer op de grens tussen adolescentie en volwassenheid interesseren. Ik acht de kans groot dat de lezer zich sterk emotioneel betrokken voelt bij dit verhaal, omdat het hem aan het denken zet over belangrijke morele kwesties, in eerste instantie omtrent pesten op school (een veelvoorkomend fenomeen), in tweede instantie over autisme. Daarnaast werpt het vragen op over de grenzen tussen de virtuele werkelijkheid van games en die van het dagelijkse leven, alsmede over de gevolgen van gameverslaving, hetgeen een actueel probleem is onder jongeren.

Beoordeling

Ben X bestaat uit 19 korte hoofdstukken van gemiddeld vijf pagina’s. Het verhaal, dat  gebaseerd isop een waargebeurde zelfmoord van een puber (voorwoord van de auteur), is goed leesbaar, zonder ingewikkeld taalgebruik (hooguit af en toe een Vlaams woord of zinsnede). Het geeft een goed beeld van de pestproblematiek, die ik als centraal thema van het boek zie. De wijze waarop Ben door klasgenoten gepest wordt confronteert de jonge lezer met de vraag: ben ik net als die omstanders die wegkijken als iemand gepest wordt of durf ik in te grijpen?

Het tweede thema is autisme. Ben X geeft een goed beeld van hoe het is om als autist door het leven te gaan en hoe anderen (ouders, klasgenoten, artsen etc.) tegen hem aankijken. Ben doet alles volgens eenzelfde ritueel: “Maar van de vaste weg afwijken, de routine doorbreken, het was als een longpatiënt die zijn beademingsmachine zou achterlaten en het op een lopen zou zetten.” p. 50).

Het is een verhaal dat je in één ruk uitleest, omdat het spannend blijft. Vanaf het begin is er de dreiging dat het slecht afloopt met Ben, omdat hij ‘het plan’ heeft om zelfmoord te plegen. Het einde is echter verrassend (wel jammer dat ik dit nu moet verklappen): Ben ensceneert met medeplichtigheid van een andere gepeste klasgenoot én van zijn ouders zijn eigen crematie. Als afscheid laat hij de klasgenoot een gedicht van eigen makelij oplezen en worden videobeelden van het pesten getoond aan de aanwezigen, waaronder zijn docenten, de pesters en andere klasgenoten. In het laatste hoofdstuk blijkt dat zijn online vriendin ‘Barbie’ alleen in de verbeelding van Ben bestaat.

FILM
Titel: Ben X.
Regisseur: Nic Balthazar
Verschijningsdatum: 26-9-2007

Duur: 93 m.

Doelgroep

Het boek is door de auteur zelf verfilmd. Op de dvd staat aangegeven dat het voor 12 jaar en ouder is, waarbij het symbool ‘geweld’ van de Kijkwijzer is afgebeeld. Als doelgroep voor de film, die diverse prijzen heeft gewonnen, zou ik 12+ aanhouden, dus een iets ruimere doelgroep dan de roman. Dat heeft te maken met het feit dat de film iets ‘luchtiger’ is dan de roman, de hoofdpersoon er meer is ingebed in zijn familie en ook samen met zijn familie ‘het plan’ uitvoert waarmee de film afsluit.

Beoordeling film

De film volgt in grote lijnen het boek, met dezelfde thema’s en grotendeels dezelfde personages. Je kunt de film onafhankelijk van het boek bekijken. Persoonlijk vind ik de film minder zwaar dan het boek: de held komt iets minder eenzaam en iets minder hulpeloos over (niet in de laatste plaats omdat zijn online vriendin meer zichtbaar is). Er zijn op een groot aantal punten verschillen tussen roman en film. De film is fragmentarischer: steeds duiken er in het heden beelden op uit de lievelingsgame van Ben en flashbacks. Deze flashbacks zijn scènes uit zijn kindertijd (we zien Ben als jongetje dat het moeilijk heeft op de basisschool) en flarden van interviews met zijn ouders, klasgenoten, docenten en artsen. De snelle montage en het camerawerk (ronddraaiende camera, vogelperspectief, kikkerperspectief, close-up) geven de film veel vaart. Ook in de film wordt de spanning zorgvuldig opgebouwd. Enig ‘nadeel’ voor een Nederlands publiek is dat er in de film met een onmiskenbaar Vlaams accent wordt gesproken.

Reflectie op de verwerkingsopdracht

Dit is een leuke, veelomvattende verwerkingsopdracht, die vanwege de omvang ook zeer geschikt is om in duo’s of groepjes te laten uitvoeren. Het lezen van recensies van boek en film dwingen de leerling om zijn eigen positie te bepalen over boek en film en uiteindelijk zijn eigen waardeoordeel te formuleren op basis van concrete criteria.  

Een lijst samenstellen met verschillen tussen boek en film is eveneens een zinvolle opdracht, temeer daar de leerling vijf vragen moet formuleren waaruit blijkt of iemand zowel film als roman heeft gelezen. De verschillen tussen roman en film zijn in dit geval zeer frappant en kunnen gemakkelijk via bijv. een Kahoot aan de klas voorgelegd worden. De verschillen vormen ook interessante stof voor een klassengesprek.

De vraag naar de voorkeur van de leerling (boek of film?) vind ik relevant, omdat het de leerling dwingt zijn voorkeur te onderbouwen. Zelf vind ik het lastig om een voorkeur uit te spreken. Als alternatief noem ik derhalve de mogelijkheid om de leerling te vragen om twee scènes met elkaar te vergelijken, zodat hij begrijpt hoe de scène uit de roman is ‘vertaald’ naar het medium film. Dit verscherpt zijn analytische blik en zijn kennis van adaptatie (vertaling van literaire procedés in filmische taal, van literaire procedés in striptaal etc.).

Tot slot wil ik zowel boek als film van harte aanbevelen voor gebruik in de les Nederlands. Ben X is in diverse vormen beschikbaar: roman, toneelstuk, film en graphic novel*. Juist dankzij dit intermediale karakter kan het goed ingezet worden voor leesbevordering: er is voor elke leerling wat wils. Het begrip van fictie in brede zin kan worden aangescherpt door leerlingen te vragen twee vormen met elkaar te vergelijken. De thema’s autisme, gameverslaving, pesten op school en zelfmoord zijn bovendien sociaal zeer relevant en verdienen het om ruimschoots onder de aandacht te worden gebracht van jongeren.

* In 2015 bewerkte nDurlie (pseud. Veerle Colle) het boek tot een graphic novel (uitg. Lannoo). Het was in 2016 een tip van de Jonge Jury (https://www.leesplein.nl/jongerenliteratuurplein/leestips/ben-x/5760 )

Geraadpleegde secundaire literatuur:

Coillie, J. van (2007), Hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? Leuven/Leidschendam, Davidsfonds uitgeverij / Nbd Biblion.

Ros, B. (2010), 'Young Adult: genre of leeftijdscategorie?', In: Literatuur zonder leeftijd, jg. 24, no 83, pp. 9-17.