Recensie: Eén mens is genoeg (2014) van Els Beertens - door Sonja

Auteur: Els Beerten

Titel: Eén mens is genoeg

Plaats en jaar: Amsterdam/Antwerpen, 2014

Uitgever: Querido

Aantal pagina’s: 251

Korte samenvatting

Met haar oudere broer Louis en jongere zusje Mia groeit Juliette op in de Belgische provincie Limburg. Samen met de kinderen treedt haar vader, die mijnwerker is, in het weekend op als de band ‘Jules et les Juliettes’. Nadat haar vader en haar jongere zusje plotseling overlijden, slaan bij Juliette de stoppen door: ze vermoordt haar moeder. Na een verblijf in eenn kliniek verhuist ze samen met haar broer naar een dorp aan de andere kant van het land, waar ze proberen hun leven opnieuw op te bouwen.  

Thematiek 

Net als Allemaal willen we de hemel (2008), een historische roman van Beertens over ‘goed’ en ‘fout’ zijn in de Tweede Wereldoorlog, staat het maken van keuzes centraal in Eén mens is genoeg. In deze psychologische 'young adult' roman draait het om keuzes. Dit wordt door haar zangdocent als volgt verwoord: “Het leven is één risico, Juliette, ge gaat ervoor of ge laat het passeren.” (p. 95). Het thema 'voor het leven kiezen' wordt reeds aangekondigd door het motto (“Vivre, ce n’est pas se résigner”, p. 5) dat Beerten ontleent aan Albert Camus.

De te maken keuzes hebben in deze roman niet alleen betrekking op het leven maar ook op familierelaties. Het besef dat haar moeder egocentrisch is en een sterke neiging heeft om de waarheid te manipuleren, dringt slechts langzaam tot Juliette door. Ze blijft lange tijd plichtsgetrouw voor haar moeder en zusje zorgen, zoals ze vader had beloofd. De familiebanden blijken ontzettend sterk te zijn. Ook broer Louis kiest in tijden van nood voor zijn zus.

Diverse keren slaat het noodlot in deze roman genadeloos toe. Aan de moord op de moeder worden in de roman echter opvallend weinig woorden besteed. 'Moedermoord' als derde thema van deze roman benoemen, is naar mijn mening dan ook ongepast. Daarvoor is er te weinig aandacht voor eventuele motieven die Juliette ertoe hebben gebracht haar moeder te vermoorden. 

Des te meer aandacht is er voor de psychische gevolgen van Juliettes daad. Deze worden op een indirecte manier duidelijk. Op zestienjarige leeftijd belandt Juliette in een inrichting waar ze in totaal zeven jaar verblijft, twee jaar langer dan noodzakelijk, omdat ze bang is dat ze de buitenwereld niet aankan. In deze periode manifesteert zich het derde en tegelijkertijd centrale thema van deze roman, het thema waaraan de titel is ontleend, namelijk “dat één mens genoeg was om het buiten te redden” (p. 87), zoals haar begeleidster in de kliniek tegen haar zegt om haar gerust te stellen 

Het zwaartepunt ligt in periode de jaren na Juliettes ontslag uit de inrichting. Eén mens blijkt inderdaad genoeg te zijn om haar leven een nieuwe wending te geven. Het is broer Louis die Juliette in huis neemt en ervoor zorgt dat ze weer bij de plaatselijke bakker kan werken. Als dat niet blijkt te werken, zegt Louis zijn baan op, verbreekt hij zijn verloving, om zich met Juliette te vestigen in een gehucht in West-Vlaanderen, dichtbij de Franse grens. Juliette vraagt haar broer hoe vaak je opnieuw kunt beginnen. "Als we het niet proberen, zullen we het nooit weten," luidt zijn antwoord (p. 100). Opgeven is voor hem duidelijk geen optie.

Samen bouwen Juliette en Louis hun leven opnieuw op. In het weekend treden ze op in het dorpscafé: zij zingt haar geliefde repertoire, hij begeleidt op piano. Hun leven krijgt weer kleur, totdat er opnieuw iets vreselijks gebeurt: Louis overlijdt plotseling tijdens de locale wielerkoers. Voor Juliette valt dan het doek. Ze begrijpt niet dat Louis dood is. Ze denkt dat hij is vertrokken, zoals hij ooit het ouderlijk huis heeft verlaten. Ze brengt haar tijd door met wachten en zet haar leven in de koelkast. Pas nadat ze bevriend is geraakt met de achttienjarige Lili die droomt van een carrière als zangeres en binnenkort tijdens de wielerkoers moet optreden, begint ze weer te praten. Lili heeft het hart op de tong en krijgt Juliette zo ver dat zij haar coacht bij de voorbereidingen op het optreden en het huis zelfs verlaat om het optreden bij te wonen.

In alle turbulente perioden is er dus steeds minstens één mens die Juliette steunt en weer in contact brengt met zichzelf en de buitenwereld: zangdocent Rosa, broer Louis, Marcella in de kliniek, de jonge Lili. In algemene zin kan gesteld worden dat vriendschap er in deze roman voor zorgt dat personages weer aan de toekomst gaan bouwen, in plaats van met een verleden bezig te zijn dat hen gevangen heeft gezet. Dat geldt niet alleen voor Juliette, maar ook voor Louis en ex-wielrenner Wilfried. Nadat laatstgenoemde met Louis bevriend is geraakt, is hij in staat om af te rekenen met de teleurstellingen in zijn professionele leven en op het vlak van de liefde en zich te richten op de toekomst.

Waardeoordeel

Dit boek is een genot om te lezen. Dit heeft allereerst te maken met het literaire taalgebruik. De euforie van het kind dat intens geniet van de optredens met haar vaders band ‘Jules et les Juliettes’ zit verpakt in mooie, simpele zinnen die recht doen aan het kinderlijke perspectief, zoals in “Ons vader zong, het orkest speelde en ik was het meervoud.” (p. 12, mijn cursivering). Gevoelens worden niet diep geanalyseerd maar blijven impliciet of worden gegoten in aansprekende, begrijpelijke en ingetogen beelden. Als Louis boos is op moeder, ziet ze “het onweer uit zijn ogen komen”. De plotselinge dood van haar broer, haar grote steun en toeverlaat, is voor Juliette niet te bevatten. Met zijn afwezigheid stopt haar leven: “Ge hebt mijn ogen meegenomen, Louis.” (p. 186). Ze zit thuis voor het raam op hem te wachten: “Voor hoe lang? Wat gebeurt er als mijn hoop straks op is?” (p. 244). 

Ten tweede wordt de spanning op knappe wijze opgebouwd.  Dbestaat e roman uit een groot aantal korte fragmenten van doorgaans twee à drie pagina’s met een pakkende titel, zoals “Geboren om te schitteren” (p. 10), hetgeen een uitspraak is van Juliettes vader bij haar geboorte. Vaak eindigt een fragment met een pakkende zin, bijvoorbeeld het raadselachtige “Het zou te weinig blijken.” (p. 18) of het onheilspellende “En toen verloren we toch nog ons geluk.” (p. 50). Dit zorgt ervoor dat je als lezer blijft doorlezen, net als in een feuilleton.

De roman omvat voorts drie delen. In het eerste deel, dat begint met een tamelijk raadselachtige scène uit deel drie, bekijken we de wereld door de ogen van hoofdpersoon Juliette die terugblikt op haar kindertijd en jeugd in Limburg. In het tweede deel vertelt Wilfried, ex-wielrenner en mede-eigenaar van het café in Juliettes nieuwe woonplaats, over zijn verleden, zijn vriendschap met Louis en zijn ontluikende gevoelens voor Juliette. Terwijl de eerste twee delen in de verleden tijd worden verteld, vertellen Juliette en Winfried in het derde deel om beurten over en in het heden. Deze afwisseling brengt het verhaal in een versnelling.

Een andere bron van spanning is het feit dat veel in dit verhaal onuitgesproken blijft. Zowel in Juliettes jeugd als in haar volwassen leven zijn het kleine tekens die wijzen op verandering, zowel in negatieve als positieve zin. Als kind heeft Juliette moeite om deze signalen te duiden. Als haar oudere broer Louis zegt dat er veel “circus” (p. 17) in hun moeder zit en hij vreest dat het slecht zal aflopen, weet Juliette niet wat ze daarvan moet denken. Ze begrijpt niet waarom Louis haar moeder uitmaakt voor “hoer” (p. 26). 

Het is de verdienste van Beerten dat zij de hoofdpersonages Juliette, Louis en Wilfried neerzet als complexe mensen die een psychologische ontwikkeling in horten en stoten doormaken.  De ontwikkeling van Juliette staat centraal. De naïviteit van Juliette als opgroeiend kind (veel vragen, weinig antwoorden), haar hoopvolle verwachtingen over de toekomst (zang en muziek zijn haar passie), haar loyaliteit aan ouders (geen vuile was buiten hangen), haar bewondering voor haar zeven jaar oudere broer die alles kan, worden op prachtige wijze verbeeld. 

De complexe personages maken duidelijk dat we niet te maken hebben met een jeugdboek maar met een YA-roman (Van Coillie 2007:75-76). Geen van de personages wordt in deze roman neergezet als een karikatuur. Dit geldt in het bijzonder voor de moeder. Ondanks het feit dat zij duidelijk haar tekortkomingen heeft en nogal wat misstappen begaat, wordt er opvallend clement over haar gesproken. Nergens wordt zij in ondubbelzinnige bewoordingen veroordeeld voor haar egocentrisme en haar behoefte om steeds aandacht van mannen te krijgen. Steeds weer wordt door diverse personages benadrukt dat een mens "niet van ijzer" (p. 18) is, dat allen, inclusief de moeder, een droom nodig hebben om het in het leven te kunnen redden.

Het bijzondere van deze roman vind ik dat dochter Juliette in staat is om haar moeder als mens te zien, in al haar complexiteit en paradoxen. Als Louis Juliette vraagt om bij hem te komen wonen, wijst ze het aanbod af door te zeggen dat ze haar moeder niet in de steek kan laten: dan heeft moeder niemand meer. Maar ze realiseert zich tegelijkertijd dat ze haar moeder eenvoudigweg niet missen kan. Alleen al het geluid van moeders stem zorgt ervoor dat ze zich door haar gekoesterd voelt. 

Doelgroep

Eén mens is genoeg is een literaire psychologische YA-roman. Het verbeeldt met literaire middelen de zoektocht van een jongere en jongvolwassene naar een eigen identiteit; het biedt de jeugdige lezer volop gelegenheid tot reflectie zonder pasklare antwoorden aan te bieden (Lierop-Debrauwer 2007:112-113; Van Coillie 2007:75-76).

Op de site www.lezenvoordelijst.nl wordt de roman tot mijn verbazing ingeschaald op niveau 3+ (leeftijdcategorie 12-15 jaar). Daar ben ik het niet mee eens. De problematiek van de veel oudere hoofdpersoon Juliette is naar mijn mening te veel een ver-van-mijn-bed-problematiek voor jongeren van 12 tot 15. Ik zie niet goed hoe zulke jeugdige lezers gemotiveerd kunnen worden om door te lezen, als er zo weinig actie voorkomt. Het stilstaande leven van Juliette lijkt mij meer iets waar de lezer van 15 en ouder in geïnteresseerd kan zijn. Deze lezer kan ook genuanceerder kijken naar morele vraagstukken. Voor mijn eigen YA-inschaling vind ik steun bij recensent Maliepaard (2014), bij de openbare bibliotheek (https://www.utrechtcat.nl) en bij uitgever Querido (https://www.queridokinderboeken.nl/boek/een-mens-is-genoeg/) die de roman geschikt acht voor 15+ en volwassenen.

Tot slot rijst de vraag of deze roman jeugdige lezers uit Nederland zal aanspreken. Ik denk van wel, al lijkt me wel dat deze lezer over een leescompetentie op niveau 4 (Witte 2006) moet kunnen beschikken. De literaire kwaliteiten berusten niet zozeer op ingewikkelde procédés, maar vooral op eenvoud en ingetogenheid die het verhaal voor jongeren invoelbaar maken. Ofschoon de gebeurtenissen zich afspelen in het Vlaanderen van eind jaren ’40 tot begin jaren ’70, is de problematiek herkenbaar voor jongeren van nu, doordat er geen enkele concrete verwijzing is naar historische gebeurtenissen uit de vorige eeuw. Dit geeft het verhaal een tijdloos karakter. Het taalgebruik - Vlaams Nederlands - klinkt de Nederlandse lezer af en toe misschien wat exotisch in de oren, maar kan geen struikelblok zijn voor begrip. Het zorgt juist voor 'couleur locale', een sfeer die uitstekend past bij de vertelde gebeurtenissen. Kortom: een prachtig boek dat een brug slaat naar literatuur voor volwassenen.

Gebruikte secundaire literatuur:

Coillie, J. van (2007), Hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? Leuven/Leidschendam, Davidsfonds uitgeverij / Nbd Biblion.

Lierop-Debrauwer, H. van (2007), 'Een weloverwogen keuze voor adolescentenliteratuur'. Geraadpleegd op 29-10-2017 op http://taalunieversum.org/inhoud/von-cahier-1/een-weloverwogen-keuze-voor-adolescentenliteratuur 

Maliepaard, B. (2014), Recensie van Eén mens is genoeg - Els Beerten, in: Trouw, 6-9-2014 
Geraadpleegd op 25-10-2017 op https://www.basmaliepaard.nl/publicaties/trouw-recensie/een-mens-is-genoeg 

Witte, T. (2006) 'Van Floortje Bloem naar Inni Wintrop. Zes stadia van literaire ontwikkeling', in: Levende Talen Magazine, jg. 93, no. 5, pp. 5-8. Geraadpleegd op 25-10-2017 op http://www.lt-tijdschriften.nl/ojs/index.php/ltm/article/view/272.