Reactie op recensie De veteraan (2014) van Maxiem Janssen - door Sonja

REACTIE OP RECENSIE DE VETERAAN (2014) VAN MAXIEM JANSSEN

Ik reageer op de recensie van De veteraan (johan Faber, 2014, gelezen als e-book) van Maxiem Janssen. Ik kan mij voor een belangrijk deel vinden in de inhoud van de recensie, voor een deel ook niet.

Met Maxiem ben ik van mening dat dit boek meer geschikt is voor volwassen twintigers dan voor jongeren tussen de 15 en de 18 (Young Adult). De meer complexe, literaire schrijfstijl (met veel beeldspraak, laagfrequente woorden, vaak lange zinnen, veel beschouwingen) vraagt om een meer ervaren lezer. Daarnaast denk ik net als Maxiem dat een jonge lezer zich niet automatisch identificeert met de hoofdpersoon, waarvan hij meer dan 200 pagina's lang de zieleroerselen volgt.  In Young Adult literatuur is de hoofdpersoon meestal een zestien- tot twintigjarige op de grens van volwassenheid (Van Coillie 2007, p. 75). Meindert is echter geen opgroeiende adolescent met groeipijnen (ofschoon hij nog nooit met een vrouw naar bed is geweest en slechts één keer verliefd is geweest, namelijk op zijn dertiende) maar een veteraan van 29 à 30 jaar die na zijn terugkeer uit de oorlog worstelt met zijn heldenstatus (hij heeft wegens uitzonderlijke verdienste een hoge onderscheiding gekregen) en zijn ervaringen als sluipschutter. Hij is in Afghanistan gewond (en ontmand) geraakt door een bermbom. De grote fysieke en mentale ravage die de oorlog bij Meindert heeft aangericht, zijn onvermogen om het gewone leven na zijn 'pensioen' weer op te pakken en de vele flashbacks die hem terugvoeren naar Afghanistan, confronteren de lezer met vérreikende morele vraagstukken. Niet echt een problematiek waar een jongere tussen de 15 en 18 zich in herkent of mee bezighoudt. 

Het genre (psychologische roman) en de thematiek (oorlogstrauma, vermissing van een kind, zwijgcultuur, marginalisering) acht ik wel geschikt voor de doelgroep Young Adult. De toenemende marginalisering van Meindert door de kleine dorpsgemeenschap vind ik prachtig neergezet. Maxiem is over dit aspect minder enthousiast. Het deed mij denken aan andere romans over outsiders, zoals Het verslag van Brodeck (2007) van de Fransman Philippe Claudel. Op een gegeven moment zegt een andere outsider (bijgenaamd 'de Dichter') tegen hem: "Je bent de eenling die tegenover de groep staat. Geen harder lot kan je treffen. Als je in het stof ligt, staan de grootste lafaards in de rij om je nog een trap in de rug te geven. De mens is een sociaal dier, lees ik weleens. Ja, tot je het waagt anders te zijn. Tot je iets doet of denkt of zegt waarmee je jezelf buiten de kudde plaatst. ’t Is allemaal biologisch bepaald. Wat afwijkt, moet weg. Survival of the fittest. Niet de sterkste overleeft, maar de meest aangepaste.’ (hoofdstuk 27, mijn cursivering). 
Veel observaties en overpeinzingen van Meindert betreffen het oorlogsgebeuren, waarvan de essentie mooi wordt verpakt in zinnen als: “De oorlog was een meedogenloze scherprechter van het menselijk tekort. Je kon nog zo goed voorbereid op pad gaan, pas in de huilende chaos van de vuurgevechten bleek wie er wel en niet geschikt waren voor de gevechtspatrouilles.” (hoofdstuk 17, mijn cursivering). 

In De veteraan wordt niet duidelijk wat er destijds precies is misgegaan in Afghanistan. Er wordt geheimzinnig over gedaan, er mag officieel niet over gesproken worden, de Amerikanen zijn erbij betrokken, er dreigen zelfs wraakacties van de Taliban. Wat werkelijkheid is en wat verzonnen blijft onduidelijk. Je gaat je als lezer zelfs afvragen (samen met zijn dorpsgenoten) of Meindert überhaupt wel een oorlogsheld is. De geheimzinnigheid waarmee het verleden en het heldendom van Meindert is omgeven, deed mij niet alleen denken aan De donkere kamer van Damocles (W.F. Hermans, 1958) , maar ook aan actuele berichten over de zwijgcultuur bij Defensie. Eerder deze maand waren missers die plaatsvonden tijdens buitenlandse militaire missies, voor de Nederlandse Minister van Defensie Hennis-Plasschaert aanleiding om af te treden. Op grond van dit soort ‘mimetische argumenten’ (Mooij 1979) vind ik dat de militaire thematiek geloofwaardig en herkenbaar overkomt. 

Op grond van ‘stilistische argumenten’ (Mooij 1979) vind ik De veteraan eveneens een geslaagd boek. Mooi is de typering van de verschillende personages en de beschrijving van de wilde natuur, zo ongeveer de enige plek waar Meindert zich nog in zijn element voelt. De spaarzame, korte dialogen tussen Meindert en andere personages (waaronder de veertienjarige Mieke en de driejarige Jessica) geven goed weer dat hij geen prater is en moeilijk kan omgaan met gevoelens. In deze dialogen manifesteert zich op subtiele wijze het onuitgesprokene dat steeds als een soort venijn blijft broeien in deze kleine plattelandsgemeenschap waar iedereen elkaar kent en in de gaten houdt. Ook het einde van de roman vind ik goed gekozen. 

Ik vond de eerste helft van de roman spannend genoeg om door te blijven lezen. De roman begint met een spannende openingszin (“Er werd een meisje vermist. Ze was veertien.”, waardoor je je automatisch afvraagt wie de dader is) en wordt gevolgd door een mooie sfeertekening van de gemoedstoestand van de getraumatiseerde Meindert die in de plaatselijke supermarkt wordt geconfronteerd met roddelende dorpsgenoten. Je weet als lezer eerst niet of deze toenemende marginalisering iets is wat Meindert zich verbeeldt. Feit is immers dat hij steeds meer paranoïde trekjes vertoont. Gaandeweg begin je te begrijpen dat Meindert door zijn ervaringen in Uruzgan flink is beschadigd  en simpelweg alle schijn tegen zich heeft. Beetje bij beetje wordt eveneens duidelijk dat vriend en Afghaanveteraan Menno een duistere rol in het geheel speelt. Deze spanning wordt in de 53 hoofdstukken volgens mij goed opgebouwd, doordat er steeds meer stukjes uit de puzzel zichtbaar worden.

Toch begrijp ik wel waarom Maxiem de roman “wat langdradig” en “zwaar” vond. Halverwege de 53 hoofdstukken kreeg ik zelf ook minder zin om door te lezen vanwege de hoge doseringen verleden die steeds het heden in de vorm van flashbacks doorbreken. Dit zorgt er voor dat het raadsel omtrent de vermissing van het 14-jarige meisje (who dunnit?) in laag tempo wordt ontrafeld. Als lezer kreeg ik in de tweede helft steeds vaker een ‘déjà vu’ (wéér een stuk over Afhanistan!). Dit klopt natuurlijk helemaal met wat de getraumatiseerde Meindert meemaakt wiens leven in toenemende mate bepaald wordt door fysieke en geestelijke pijn, in de roman meestal uitgedrukt als "pijn", zonder lidwoord, dus bijna als een autonoom personage: "Toen kwam pijn. In een oogwenk had pijn zich comfortabel genesteld achter zijn rechteroogbol, waar zich een roodgloeiende knikker bevond die naar alle kanten pijngolven uitstraalde. Meindert wist dat het kon gebeuren en toch verraste het hem keer op keer. Pijn arriveerde altijd zonder waarschuwing vooraf en kon overal in zijn lichaam opduiken, op allerlei manieren."(hoofdstuk 5). 
Meindert is aan het overleven (net zoals in de oorlog), worstelt met een groot verlies aan controle, met geheugenverlies én met (oncontroleerbare) herbelevingen. Hierdoor ga je als lezer vermoeden dat Meindert aan zijn tijd in Afghanistan een ernstige posttraumatische stressstoornis heeft overgehouden, een ziekte die niet wordt genoemd in de roman, maar waarvan men sinds enige tijd weet dat hij vaker voorkomt bij (oud-)militairen. Dat de beklemming mij als lezer in de tweede helft soms bijna teveel wordt, bewijst volgens mij dan ook dat de roman in ‘emotivistisch’ opzicht (Mooij 1979) geslaagd is.

Op grond van bovenstaande argumenten wil ik De veteraan aanraden aan ervaren lezers tussen de 15 en 18 jaar en aan volwassen lezers.

Sonja

Gebruikte secundaire literatuur:

Coillie, J. van (2007), Hoe werken (met) kinder- en jeugdboeken? Leuven/Leidschendam, Davidsfonds uitgeverij / Nbd Biblion.

Mooij, J. (1979), ‘De motivering van literaire waardeoordelen’, in: J. Mooij, Tekst en lezer. Opstellen over algemene problemen van de literatuurstudie. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, p. 253-278.

Veteraneninstituut (2015), 'Posttraumatische stressstoornis na uitzending. Factsheet', gedownload op 29-10-2017 (https://www.veteraneninstituut.nl/wp-content/uploads/2015/02/FS6-Posttraumatische-stressstoornis-na-uitzending1.pdf)